FAS czyli Alkoholowy Zespół Płodowy to zespół chorobowy spowodowany działaniem alkoholu na płód w okresie prenatalnym. Jest to zespół umysłowych oraz fizycznych zaburzeń, które jawią się anomaliami rozwojowymi, dysfunkcjami mózgu, opóźnieniem umysłowym oraz zaburzeniami w uczeniu się. FAS jest chorobą określaną jako statyczną encefalopatią, czyli zmiany, jakie powstają w mózgu nie mogą ulec pogłębieniu, jak i nie da się ich całkowicie cofnąć.
Najczęstszym zaburzeniem neurologicznym u dzieci z FAS jest upośledzenie umysłowe stanowiące 30%-50%. Duża część osób ma również poważne zaburzenia zachowania i funkcjonowania społecznego, które utrzymują się przez całe życie.
Pomimo wielu nowoczesnych rozwiązań naukowych etiologia FAS nie jest całkowicie znana, lecz wiadomo, że istnieje spory związek pomiędzy czynnością łożyska a działaniem alkoholu. Etanol ma duży wpływ na przemiany biochemiczne rozwijającego się płodu między innymi na: procesy syntezy białek, metabolizm komórek czy wytwarzanie neuroprzekaźników. Na działanie alkoholu najbardziej narażony jest układ nerwowy. Część komórek nerwowych umiera, zaś inne mogą tworzyć niewłaściwe połączenia lub migrować w niewłaściwe miejsca.
Dla ciężarnej nie istnieje bezpieczna dawka alkoholu – każda jego ilość może prowadzić do negatywnych konsekwencji dla rozwijającego się płodu. Jedynym sposobem uchronienia swojego dziecka przed FAS jest całkowita abstynencja alkoholowa na każdym etapie ciąży.
Jeśli chodzi o zakres zmian w fizjologii, to najczęściej zaburzenie FAS możemy zauważyć między innymi w wyglądzie głowy – może być niezwykle mała, budowie ciała – dzieci są małe i szczupłe, wykazując przy tym brak apetytu. Organami, które mogą być źle lub niedostatecznie wykształcone są serce, nerki, przewody moczowe, krzywizny kręgosłupa, stawów, ograniczona ruchliwość, słabe mięśnie i wiele innych wad fizycznych. Sygnałami, które występującymi już w 9 miesiącu życia są: wycofanie na zabawę, brak odwzajemniania czułości ze strony opiekuna, brak strachu na obcych będących w otoczeniu oraz niekiedy reakcji na pewne komunikaty.
W dalszym rozwoju zauważalne są takie sygnały jak kłopoty z pamięcią, opóźnienie mowy, problem z rozumowaniem słów, gramatyki, kłopoty z pisaniem i błędy literowe. Zauważyć takie objawy można na przykład w momencie, gdy dziecko prosi o powtarzanie komunikatów, ma problem z dokańczaniem czynności, aby utrzymać koncentracje potrzebuje być w ciągłym ruchu, bywa że myśli na głos, nie potrafi dostrzec podobieństw w różnych obiektach, ma problemy z myśleniem abstrakcyjnym. W zabawie możemy zauważyć takie sygnały jak niepewność w utrzymywaniu i przenoszeniu przedmiotów, szybko się męczy, występuje mniejsza wrażliwość na dotyk, nie potrafi zrozumieć niektórych wątków sytuacyjnych.
Z bardziej niepokojących sygnałów mogą być szybkie ruchy, które kończą się niewielkimi kolizjami, brak zrozumienia sytuacji, kłopoty ze słyszeniem w hałaśliwych miejscach. Jeśli chodzi o sferę emocjonalną, to u dzieci występują również zaburzenia przywiązania. Można je podzielić na pięć typów. Jednym z nich jest typ nieprzywiązany kiedy to dziecko nie przywiązuje wagi do osób będących w otoczeniu, a przy sytuacji zagrożenia nie wyczuwa potrzeby bliskości.
Kolejnym jest typ nieróżnicujący – dziecko potrafi znacząco oddalić się od rodzica i nie powrócić, dodatkowo poddaje się ryzykownym sytuacjom i szybko nawiązuje przyjacielskie kontakty z obcymi osobami.
Typ trzeci jest typem zahamowanym, w tym przypadku dziecko wyraża jasną niechęć do bliskich kontaktów nawet z opiekunami w momentach nieznanych i nowych dla dziecka.
Jako czwarty wyróżniamy typ agresywny. Dziecko przejawia się agresją w różnych sytuacjach bez wyraźnej przyczyny, dodatkowo często preferuje opiekę wybranego opiekuna.
Ostatnim typem, jest typ odwróconej roli w relacji rodzic – dziecko. W takich sytuacjach dziecko przejawia cechujące się nadmiernymi wymaganiami, dba i próbuje kontrolować psychiczne samopoczucie człowieka.
Często obserwowanym skutkiem jest problem w osiągnięciu pełnej dojrzałości emocjonalnej. Osoby z zaburzeniem FAS różnią się od osób zdrowych intelektualnie w zakresie potrzeb miłości, poczucia bezpieczeństwa i przynależności. Przez to rodzice stawiani są przed wielkim wyzwaniem w sprostaniu potrzeb dziecka. Dodatkowo w obszarach kontaktów z rówieśnikami dzieci z FAS są często odrzucane, ze względu na swoje nierzadko kontrowersyjne zachowanie.
Symptomy FAS na kolejnych etapach rozwoju
Okres przedszkolny i szkolny:
- opóźnienie psychomotoryczne;
- trudności adaptacyjne (wycofanie, nadmierna lękliwość, niechęć do poznawania nowych miejsc i osób, trudności ze zmianą nawyków);
- deficyty pamięci i uwagi;
- narastające problemy w nauce (problemy z myśleniem przyczynowo-skutkowym, brak myślenia abstrakcyjnego);
- zaburzenia mowy w aspekcie artykulacyjnym (niewyraźne mówienie, jąkanie) i treściowym (problem z budowaniem dłuższych wypowiedzi słownych);
- trudności emocjonalne łączące w sobie skrajne reakcje od depresyjności i wycofania po zachowania gwałtowne i impulsywne;
- trudne relacje rówieśnicze (problemy z utrzymaniem przyjaźni, częste gafy i niezamierzone sprawianie innym przykrości z powodu problemów ze stosowaniem się do zasad konwenansu społecznego).
Okres nastoletni i wczesna dorosłość:
- narastające trudności emocjonalne: impulsywność, drażliwość, łatwe uleganie złości, nie radzenie sobie z frustracją;
- trudności z organizowaniem własnej aktywności (samodzielnej nauki, indywidualnej pracy, czasu wolnego);
- problemy w funkcjonowaniu społecznym (brak rozumienia oczekiwań innych osób, skracanie właściwego dystansu, brak wyczucia sytuacji, trudności z przestrzeganiem reguł życia społecznego).
Płodowy zespół alkoholowy u osób dorosłych przejawia się przede wszystkim problemami w relacjach międzyludzkich oraz trudnościami z funkcjonowaniem społecznym. Dorośli z FAS mają kłopot z dostosowywaniem się do wymogów grupy oraz z postępowaniem zgodnie z przyjętymi w społeczeństwie zasadami. Żyją tym, co tu i teraz, nie potrafią planować oraz realizować zadań rozciągniętych w czasie. Zwykle nawet nie podejmują działań, których efekt nie będzie widoczny szybko, ani takich, z których będą mieli korzyść w późniejszym okresie. Są mało elastyczni, nie potrafią dostosowywać się do zmieniających się warunków, kiedy nagle napotkają na jakiś problemy, są wobec niego bezradni. Dorosłe dzieci matek nadużywających alkoholu w ciąży nie potrafią przewidywać konsekwencji swoich działań, uczyć się na błędach i korygować zachowań pod wpływem wcześniejszych doświadczeń. Często są bezrefleksyjne, a ich ewentualne osądy najczęściej są nieadekwatne do sytuacji. Mają skłonność do działań impulsywnych, najpierw robią, potem myślą. Osoby z FAS jako dzieci miewają problemy z nauką, jako dorośli z motywacją do działania.
Zestaw wyżej wymienionych cech, wynikających z uszkodzeń układu nerwowego i zmian w budowie mózgu sprawiają, że dorosłe osoby z FAS mają skłonność do łamania prawa i do konfliktowania się z innymi. Z powodu braku wykształcenia, ale też braku motywacji do pracy i nieumiejętności współżycia z ludźmi często żyją na bardzo niskim poziomie ekonomicznym. Bardzo często też same uzależniają się od alkoholu.
Całość spektrum skutków rozwojowych zaburzenie jest określane jako FASD. W tym obszarze mieszczą się: FAS, pFAS – Częściowy Płodowy Zespół Alkoholowy, oraz inne rozpoznania takie jak: FAE – Alkoholowy Efekt Płodowy, ARBD – Wady Wrodzone Spowodowane Alkoholem, ARND – Pozaalkoholowe zaburzenia układu nerwowego. Oprócz narażenia na alkohol do powstania zaburzenia FAS mogą się przyczynić takie czynniki jak: uwarunkowania genetyczne, inne potencjalne ekspozycje jakie mają miejsce podczas ciąży oraz zdarzenia silnie działające takie jak: odrzucenie, zaniedbanie czy ciężkie i traumatyczne przeżycia. Czynniki te mogą być częściowym wytłumaczeniem różnic jakie występują pod kontem specyficznych trudności z jakimi borykają się pacjenci. Prawidłowa diagnostyka może uchronić przed dalszym rozwojem zaburzenia, które może prowadzić do powstania zaburzeń wtórnych, takich jak: choroby psychiczne, zachowania antyspołeczne, samookaleczenia, porzucenie szkoły, kradzieże i tym podobne zachowania. Krótko mówiąc, opieka nad dzieckiem z zespołem FAS jest sporym wyzwaniem dla rodzica, jednak diagnostyka pomaga w powiększeniu świadomości rodzica i daje im sposobność do stworzenia odpowiednich dla dzieci warunków terapeutycznych i rozwojowych.